2021-жылдын 7-октябрында КРнын Экономика жана финансы министрлигинин сайтында жарыяланган долбоордун такталган редакциясында камтылган өзгөртүүлөр боюнча Эл аралык Ишкерлер Кеңеши бизнес-коомчулуктун атынан президентке кайрылуу жасады.

Кайрылууда КРнын бизнес-коомчулугу жаңы Салык кодексинин долбоорун карап чыгып, сунуш кылынган долбоор бизнес үчүн жагымдуу шарттарды түзүү жагынан өз максатына жете албаганын, айрым учурларда долбоор салык төлөөчүлөрдүн жоопкерчилигин күчөткөнүн жана салык органдарынын ыйгарым укуктарын кеңейткенин айтат.

Жаңы Салык кодексиндеги өзгөчөлүктөр эмнеде?

Эскерте кетсек, «Салык кодексинин жаңы редакциясы» эгер кабыл алынса, 2022-жылдан тартып күчүнө кирет. Азыркы Салык кодекси 10-11 жылдан бери колдонулуп келе жатат. Бул аралыкта ага 130дан ашык өзгөртүүлөр киргизилген. Азыркы редакцияда эки негизги режим киргизилген. Биринчиси – ири компаниялар төлөй турган жалпы салыктык режим. Экинчиси – бирдиктүү салык төлөмү. 30 млн сомго чейинки акча каражатын жүгүрткөн компаниялар менен ишкерлер ушул бирдиктүү салык режимине өтө алат. Ал жерде бир гана салыктын түрүн төлөп, бир салыктык отчет беришет. Ал эми Google, Яндекс сыяктуу компаниялар кошумча нарк салыгын (КНС) төлөшү керек болот.

• Жаңы кодекстеги каралган чоң өзгөрүүлөрдүн бири – социалдык төлөмдөр кыскарат. Кыскартуу жумушчулардын санына жараша болот. Тагыраак айтканда, 15 адамдан ашкандан кийин төлөмдөр 14.25 % болот. Анын 4%ын жумуш берүүчү, ал эми 10%ын жумушчу өзү төлөйт. Азыркы учурда ишкер субъекттери төлөгөн салык 38%га чейин барат

• Жаңы салык кодексинде ошондой эле бизнестин кээ бир түрлөрүнө патент системасын жоюу каралган. Эскерте кетсек, учурда чакан жана орто бизнес негизинен ушул патент системасы менен иштейт

• Салык кызматы Укук коргоо органы сыяктуу салык иликтөө иштерин жүргүзө алат

• Жыйналган салыктын 3% Салык кызматына калат, демек, канчалык көп салык чогултса, кызматкерлердин маянасы ошого жараша берилет.

Эл аралык Ишкерлер Кеңеши болсо Салык кодексинин сунушталып жаткан долбооруна мүнөздүү болгон бир нече төмөндөгүдөй орчундуу маселелерди белгилеп, президентке кат жолдогон.

Иликтөө функциясын өткөрүп берүү менен салык органдарынын ыйгарым укуктарын кеңейтилиши

Укук коргоо органдарынын функцияларын Салык кызматына өткөрүп берүү КРнын президентинин Жарлыгындагы талаптарга ылайык келбейт. Бул сунуш 2018-2040-жылдарга КРнын өнүктүрүүнүн Улуттук стратегиясынын жоболоруна карама-каршы келет, анда жазалоо практикасынын деңгээлин төмөндөтүү жана мыйзамдарды гумандаштыруу, ошондой эле экономикалык укук бузууларды декриминалдаштыруу принциптери каралган. Ошондой эле бул жобонун кабыл алынышы салык органдарында коррупциянын өнүгүшүнө кошумча стимул берет.

Салык органдарын каржылоонун салык жыйноодон тике көз карандылыгы

Бизнес-ассоциациялар салык органдарынын каржылоосу салык жыйноодон түздөн-түз көз каранды болгон учурда, салык салуунун саны көбөйөт деп тынчсызданышат. Каатчылык учурунда бул чара ишкердиктин өнүгүшүнө терс таасирин тийгизген дагы бир факторго айланып, салык органдары тарабынан мыйзамсыз текшерүүлөргө жана кошумча төлөмдөргө алып келиши мүмкүн.

Салыктык талаш-тартыштарды сотко чейин чечүүнүн альтернативдүү механизмдери жок

Буга чейин биз жогору турган салык органында салыктык талаш-тартыштар боюнча кайрылууларды кароо көп учурда салык төлөөчүлөрдүн катышуусуз формалдуу жана субъективдүү болуп жатканын белгилегенбиз.

Концепцияда кайрылууларды кароонун натыйжалуу механизмин иштеп чыгуу тапшырмасы камтылган, бирок сунушталган Салык кодексинин долбоорунда ошол эле норма сакталып калган.

Салык төлөөчүлөрдүн банктык эсептериндеги аракеттер жөнүндөгү маалыматты соттун чечимисиз эле алуу укугу

Бул жобо банктык сырды сактоо боюнча банк мыйзамдарына карама-каршы келет жана мындай маалымат соттун чечими менен гана берилиши керек деп эсептейбиз. Салык органдарынын текшерүүлөрдү жүргүзүү жагынан кеңейтилген ыйгарым укуктарын эске алсак, соттун тиешелүү чечими жок эле маалымат суроо-талаптары массалык түрдө алуу мүмкүн болушу мүмкүн.

Олуттуу суммадагы айып. Салык санкцияларынын өлчөмүнүн бир кыйла көбөйүшү

Салык кодексин иштеп чыгуу боюнча ведомстволор аралык жумушчу топтун талкуусунда жумушчу топтун курамына кирген эксперттер тарабынан салыктык укук бузуулар үчүн салык санкцияларын азайтуу боюнча сунуштар айтылды. Тактап айтканда, салык милдеттенмесин өз убагында төлөбөгөндүгү үчүн айыптын өлчөмүн 0.09%дан 0.05%га чейин азайтуу маселесин кароо сунушталды. Учурдагы ставка жылына дээрлик 33%ды түзөт, ал 2008-жылы кредиттер боюнча орточо рыноктук ставканын негизинде түзүлгөн жана ошол убактан бери өзгөргөн эмес. Бул убакыттын ичинде кредиттердин пайыздык чендери бир топ төмөндөдү, ал эми үстөк пайызы ошол эле бойдон калды. Чындыгында мындай темп менен айып өндүрүп алууну «мамлекеттик сүткорлук» катары классификациялоого болот.

Электрондук кызмат көрсөтүүлөргө КНСти киргизүү

Салык кодексинин долбоорун иштеп чыгууда бизнес-коомчулуктун өкүлдөрү жана эксперттери менен резидент эместердин кызмат көрсөтүүлөрүнө КНСти киргизүү маселеси талкууланган эмес. Экономика жана каржы министрлигинин адистеринен алынган маалыматка караганда, бул өзгөртүүлөр ЕАЭБ өлкөлөрүнүн мыйзамдарын шайкеш келтирүү максатында киргизилүүдө.

Чынында эле, ЕАЭБге мүчө мамлекеттер чет элдик компаниялар тарабынан аткарылган кызматтарга жана жумуштарга КНСти эсептөө механизмин колдонушат. Теориялык жактан алганда, бул КНС жергиликтүү компания тарабынан төлөнөт – салык агенти жана чегерилиши керек, б.а. бюджетке каражаттардын иш жүзүндөгү түшүүсү күтүлбөйт.

Google’га салык деп аталган нерсени шашылыш киргизүү, аралыктан башкаруу механизмдеринин жана инфраструктурасынын жоктугу, ошондой эле Google компаниясына салык салынуучу жана кайтарым КНСти алып келе турган түшүнүктөрдүн түшүнүксүз бөлүнүшү. негизсиз кошумча КНС төлөмдөрүнүн көбөйүшүнө жана салык органдары менен талаш-тартыштарга алып келет.

Чакан бизнес үчүн альтернативалуу салык режими

Жалпысынан бизнес-ассоциациялар чакан бизнес үчүн жөнөкөйлөштүрүлгөн салыкты киргизүү идеясын колдошот. Бирок бирдиктүү салыктын ставкаларын талкуулоодо экономикалык эсептөөлөр, тактап айтканда, эмне үчүн коомдук тамактануу субъектилери үчүн 8%, тигүү тармагына 1% деп белгиленгени айтылган жок. Бул практика салыктык адилеттүүлүк принцибине карама-каршы келет.

Чакан ишкерлер/компаниялар үчүн жүгүртүүсү 8 млн сомго чейин төмөн маржа менен, мындай салыкты киргизүү салык жүгүн олуттуу түрдө жогорулатууга алып келиши мүмкүн. 10% орточо маржа менен жүк 5-10 эсеге өсө алат. Ошол эле учурда мындай ишкерлер КНС төлөбөстөн киреше салыгын (азыркыдай) төлөй алышпайт, анткени алар КНС төлөөчү катары каттоодон өтүшү керек.

Турак жай куруучулар үчүн сатуудан түшкөн салык маселелери жана накталай эмес төлөмдөр үчүн тарифтердин жогорулашы

КРнын Салык кодексинин долбоорунда накталай эмес формада төлөнгөн товарларды, жумуштарды, кызмат көрсөтүүлөрдү сатууда сатыктан алынуучу салыктын ставкасын 0% өлчөмүндө, бирок 2023-жылдын 1-январына чейин гана белгилөө сунушталууда.

Биз накталай жана накталай эмес операциялар боюнча бирдиктүү тарифтерге кайтуу 2018-2040-жылдарга өлкөнү өнүктүрүүнүн Улуттук стратегиясынын максаттарына карама-каршы келет жана көмүскө экономиканын өсүшүнө таасирин тийгизиши мүмкүн деп эсептейбиз.

Үй куруучулар үчүн сатуудан алынуучу салыктын ставкасы 4% өлчөмүндө белгиленген. Ошол эле учурда долбоордо турак жай куруучу – буюртма берүүчү, подрядчы же экөө тең ким экендигин аныктоо каралган эмес. Эреже катары, куруучу турак жайды курууда жумуштарды жана кызмат көрсөтүүлөрдү жүргүзбөйт, буюртмачынын же инвестордун функцияларын аткарат, ал эми курулуш-монтаждоо иштеринин жүрүшүндө жумуштарды жана кызмат көрсөтүүлөрдү подрядчы аткарат. Салык келишимин жокко чыгаруу менен бирге бул эреже турак жайдын наркынын кеминде 10%га кымбатташына алып келет, ал эми сатып алынган курулуш материалдары үчүн КНСти эсепке алуу мүмкүн эместигин эске алуу менен, нарк 20% же андан ашык жогорулашы мүмкүн.

Ижара ээсинин кош жоопкерчилиги

«Экономикадагы өзгөчө кырдаал чөйрөсүндөгү айрым мыйзам актыларына өзгөртүүлөрдү киргизүү жөнүндө» КРнын мыйзам долбооруна карата президенттин каршы пикирлеринде көрсөтүлгөндөй, салык төлөөчүнүн салык төлөөчүнүн салык төлөөчү тарабынан белгиленген тартипте салык төлөө тартибин сактоосуна мониторинг жүргүзүү функциялары контролдук-кассалык машинаны колдонуу салык органдарына жүктөлөт.

Ижара берүүчүгө ККМди ижарачылардан пайдаланууну талап кылуу милдетин жүктөө КРнын укук бузуулар жөнүндө кодексинин 6-беренесинде белгиленген адилеттүүлүктүн жана жеке жоопкерчиликтин принциптерине карама-каршы келет, анткени ижарага берүүчү ижарачы тарабынан мыйзамдын талаптарынын аткарылышын контролдоого жана (же) анын аракети (аракетсиздиги) үчүн жоопкерчилик тартууга укугу жок.

Жыйынтыктоо

Салык тутумун олуттуу реформалоо, салыктык башкарууну жөнөкөйлөштүрүү жана салыктык контролду оптималдаштыруу боюнча реалдуу чаралар, салык төлөөчүлөрдүн кызыкчылыктарын коргоо боюнча реалдуу чараларды киргизүү жагынан бизнес-коомчулуктун күтүүлөрү сунушталган долбоордо чагылдырылган жок.

https://economist.kg/kyrgyzcha/2021/10/26/zha-y-salyk-kodeksi-anda-emneler-zhazylgan/